Lễ then cổ của người Tày – một hành trình văn hóa đầy đặc sắc
Bình Liêu, một huyện thuộc tỉnh Quảng Ninh, nằm ở phía Đông Bắc và có hơn 43 km đường biên giới đất liền, là nơi sinh sống của hơn 96% dân số là các dân tộc thiểu số. Trong số đó, dân tộc Tày chiếm tỷ lệ trên 50%. Huyện này được xem là một trong những địa phương có tỷ lệ dân tộc thiểu số cao nhất tại Việt Nam.
Kho tàng văn hóa đa dạng của cộng đồng các dân tộc thiểu số nơi đây thực sự là một báu vật quý giá, trong đó lễ then cổ của người Tày, được đại diện bởi Bình Liêu, đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia vào năm 2013.
Nằm trong danh mục xếp hạng văn hoá phi vật thể cấp quốc gia, nghi lễ then cổ của người Tày Quảng Ninh (chủ yếu là ở huyện Bình Liêu) ẩn chứa nhiều tiềm năng trở thành một sản phẩm du lịch văn hoá độc đáo, là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hoá tinh thần của đồng bào Tày.
Đôi nét về Lễ then cổ độc đáo của người Tày Quảng Ninh
Then cổ (Then nghi lễ) của đồng bào Tày ở Quảng Ninh là nghi lễ diễn xướng nghệ thuật tổng hợp (gồm hát, nhạc, nhảy múa, trang phục…) nhằm hướng tới mục đích cầu mong cuộc sống bình an, tốt đẹp của con người. Bên cạnh yếu tố thiêng này, nó còn đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn hóa, văn nghệ trong cuộc sống hàng ngày của đồng bào. Đây là nét đặc sắc trong diễn xướng Then cổ mà không phải ở tộc người nào cũng có được.
Nghi lễ Then là một loại hình sinh hoạt văn hoá dân gian quan trọng trong đời sống tinh thần của cộng đồng người Tày. Mỗi nghi lễ then là một cuộc diễn xướng âm nhạc, là dịp để cả đại gia đình sum họp vui vẻ; cũng là dịp để các mẹ, các chị trổ tài nấu nướng, làm các loại bánh truyền thống.
Đời sống văn hoá của dân tộc Tày gắn với nhiều nghi lễ Then, có thể kể đến một số nghi lễ tiêu biểu như: Giải hạn, Hắt khoăn, Lảu then… Mỗi nghi lễ Then có một ý nghĩa khác nhau, nhưng đều có sức cuốn hút một cách kỳ lạ. Bà con dân tộc Tày có thể tham dự nghi lễ thâu đêm suốt sáng mà không hề cảm thấy mệt mỏi.
Nội dung lời hát Then miêu tả nào cờ xí rợp trời, nào ngựa, nào xe, nào lọng cùng lễ vật hậu hĩnh v.v. trên hành trình vượt qua bao khó khăn gian khổ để đến được Mường trời… Với ngôn ngữ mang tính ngoa dụ, đầy ẩn ý hoà quyện trong tiếng đàn tính và chùm xóc nhạc cùng những điệu múa tượng trưng v.v. khiến ai tham gia nghi lễ cũng đều lâng lâng, tưởng như đang được cùng tham gia hành trình lên Mường trời của đoàn quân Then…
Vị trí nghi lễ then cổ của người Tày trong cộng đồng ở thời điểm hiện tại
Từ xưa, trên vùng đất Bình Liêu, cộng đồng người Tày thường cư trú thành các bản cạnh suối hoặc trong các thung lũng thuận tiện cho việc canh tác lúa nước. Ở thời kì cuộc sống còn nghèo nàn, y tế chưa phát triển, sự hưởng thụ văn hóa chưa có thì Then được coi như một biện pháp trị liệu tinh thần của cộng đồng người Tày. Ốm đau, tai họa hay cầu mong, ước vọng… họ đều tìm đến then.
Mỗi dịp tháng giêng, các gia đình lại sắm sửa lễ vật để mời then về nhà làm lễ. Anh em, họ hàng cùng bà con trong bản lại được dịp quây quần nghe then giải hạn. Tan buổi lễ vào lúc trời gần sáng, không ai thấy mệt mỏi mà trái lại, như thấy mình phấn chấn hơn, khỏe mạnh hơn để bắt tay vào công việc mới.
Lễ then cổ của người Tày đã thấm sâu vào tiềm thức mỗi đồng bào, là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của họ. Ngày nay, mỗi khi ốm đau, song song với việc chạy chữa tại các cơ sở y tế, người Tày vẫn tìm đến then để giải tỏa tâm lý lo âu với một niềm tin vốn có.
Không chỉ các gia đình người Tày, một số gia đình người Kinh cũng có xu hướng mời then đến thực hiện một số nghi lễ trong cuộc sống, đặc biệt là nghi lễ Giải hạn đầu năm. Như vậy, trước đây và bây giờ, lễ then cổ của người Tày luôn giữ vị trí quan trọng trong cộng đồng.
Xem thêm
Lan tỏa giá trị văn hóa đặc sắc thông qua lễ then cổ của người Tày
Then cổ, một phần quan trọng trong văn hóa của người Tày ở Quảng Ninh, đang đối mặt với nguy cơ mai một do tác động của đời sống hiện đại. Sự thay đổi trong nhận thức của giới trẻ, cùng với các yếu tố văn hóa mới, đã khiến nhiều diễn xướng lễ then cổ của người Tày không còn được tổ chức như trước. Các nhóm thầy Then cũng giảm dần, phần lớn vì trước đây có thời gian cấm các hoạt động liên quan đến Then.
